Το λυκόφως του καθήκοντος

«Σχίστε τις καρδιές σας και βάλτε μέσα το καθήκον», ζητούσαν οι μεγάλοι δάσκαλοι του Διαφωτισμού. Δικαιολογημένα ίσως από μια άποψη. Έχοντας αναλάβει το δύσκολο και ασφαλώς εποικοδομητικό έργο της εκλαΐκευσης των ηθικών αρχών, κάποιο δραστικό εγκόσμιο όργανο έπρεπε να βάλουν στη θέση των υπό αμφισβήτηση θείων εντολών και παρακαταθηκών. Η αυταπάρνηση, με λογικά ή ακόμα και με ωφελιμιστικά κριτήρια –«για το καλό της ομάδας», από την προκοπή της οποίας εξαρτούνταν και η προκοπή του ατόμου– απέκτησε έτσι εμβληματική αξία για τους νεωτερικούς αστούς. Ύστερα από ένα σύντομο και μάλλον ανούσιο διάλειμμα «αμφισβήτησης» κάθε περιοριστικού μέτρου και κάθε κανόνα, η δεοντολογία είναι και πάλι στο προσκήνιο, στις σκέψεις και βέβαια στις δημόσιες αναφορές όλων μας. Τούτο σημαίνει άραγε επιστροφή στις ρίζες, στην κανονιστική δηλαδή ηθική; Όχι, είναι η κατηγορηματική απάντηση του Γάλλου φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Ζιλ Λιποβετσκί, συγγραφέα επίσης της Εποχής του κενού και της Αυτοκρατορίας του εφήμερου. Οι επιταγές του βλοσυρού καθήκοντος ανήκουν οριστικά και αμετάκλητα στο παρελθόν. Ζούμε στον αστερισμό της light ηθικής – light, όπως το γιαούρτι ή το άπαχο γάλα! «Η έξοδος (ωστόσο) από τη δεσμευτική εποχή του καθήκοντος δε σημαίνει ταυτόχρονα και χαοτική απορρύθμιση των ατομικών και κοινωνικών συμπεριφορών. Οι επιτακτικές εσωτερικές υποχρεώσεις εξανεμίζονται, αλλά η νέα κουλτούρα της υγιεινής ζωής και της επαγγελματικής επάρκειας διαρκώς ενισχύει την εσωτερίκευση των συλλογικών ρυθμιστικών κανόνων… Η αυτονομία του υποκειμένου κερδίζει ολοένα έδαφος, συνοδευόμενη όμως ταιριαστά από έναν όλο και πιο εμφατικό κοινωνικό έλεγχο». Το ελπιδοφόρο οπωσδήποτε αυτό σχήμα τεκμηριώνεται από μια σειρά αναλύσεων του συγγραφέα, εστιασμένων, μεταξύ άλλων, στις σύγχρονες ερωτικές σχέσεις, τις νέες καταναλωτικές πρακτικές, καθώς και τις υπεύθυνες και διορατικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες.