Επανεξετάζοντας την τραγωδία

Το σημασιακό πεδίο του ουσιαστικού “τραγωδία” και του επιθέτου “τραγικό” παραμένει εξ ίσου απροσδιόριστο με την προέλευσή του. Η καθημερινή, ιδιωματική χρήση του όρου συνδέει το “τραγικό” με εμπειρίες, πνευματικές ή υλικές, οι οποίες καλύπτουν μια γκάμα από το πλέον ασήμαντο γεγονός -“το κέικ κάηκε στο ψήσιμο”- έως τη μεγαλύτερη συμφορά και θλίψη. Το σημείο εστίασης μπορεί να είναι στενό και συγκεκριμένο, όπως σ’ ένα “τραγικό δυστύχημα”, ή απροσδιόριστα ευρύ, όπως στην ξεθωριασμένη φράση “τραγική αίσθηση της ζωής”. Τα πολυάριθμα υβρίδια με την ονομασία του “κωμικοτραγικού” ή και της “αισιόδοξης τραγωδίας”, μιας ετικέτας που πήρε και έδωσε στην περιοχή της σοβιετικής διαλέκτου, θόλωσαν ακόμα περισσότερο τις γλωσσολογικές και υπαρξιακές οριοθετήσεις.

Η “τραγωδία” όταν μιλάμε αναφερόμενοι στη δυτική λογοτεχνία, αποτελεί έναν ακαθόριστο κλάδο με πολλά μπερδεμένα παρακλάδια. Κι αν οι ρίζες της βρίσκονται στο δράμα, στη σκηνική αναπαράσταση της “ωδής των τράγων” που τόσο αγαπήθηκε από τους φιλόλογους και τους εθνολόγους του 19ου αιώνα, ανιχνεύονται ωστόσο άνετα σε άλλα εξ ίσου αρχαία είδη. Η απόδοση τραγικών συναισθημάτων σε επεισόδια των ομηρικών επών φαίνεται πως βρισκόταν σε γενική χρήση. Δεν γνωρίζουμε αν το σχετικό επίθετο χαρακτήριζε τη λυρική ποίηση· ωστόσο συνδεόταν κυρίως με τις διηγήσεις θλίψης και θανάτου που μας άφησαν ο Οβίδιος και ο Βιργίλιος. Κατά την εξέλιξη των λογοτεχνιών της Δύσης η έννοια της τραγωδίας επεκτείνεται πολύ πέραν του δραματικού είδους. Χρησιμοποιείται στην ποίηση και την αφηγηματική μυθοπλασία – στους “Tragiques” του d’ Aubigne καθώς και στο “Μια αμερικανική τραγωδία” του Ντράιζερ. Εν συνεχεία, δια της ωσμώσεως θα λέγαμε, διαπερνάει τα είδη του χοροδράματος ή του κινηματογράφου. Μουσουργοί όπως ο Μπετόβεν, ο Μπερλιόζ, ο Μπραμς ενσωματώνουν το χαρακτηριστικό “τραγικό” στοιχείο στις συνθέσεις τους. Σε ολόκληρο τούτο το φαινομενικά απέραντο και ευμετάβλητο φάσμα, η “τραγωδία” και το “τραγικό” μπορεί να έχουν χάσει τον άλλοτε συγκεκριμένο χαρακτήρα τους. Κατέληξαν να υπερτονίζουν κάθε ενδεχόμενη χροιά θλίψης, κακοτυχίας ή απώλειας. Οι διονυσιακές τελετουργίες της θυσίας του ήρωα -εάν πράγματι υπήρξαν- διαφεύγουν κάθε ορισμού. […]